Wady drewna spowodowane przez owady

Do wad drewna zalicza się m.in. te spowodowane przez owady drewna. Wady te polegają na uszkodzeniu tkanki drzewnej w drewnie przez żer larwy owadziej i osobnika dorosłego w postaci doskonałej.

Uszkodzenia drewna są wynikiem wydrążenia w drewnie korytarzy o różnej średnicy, kształcie i przebiegu. Zakażone owadami drewno w znacznym stopniu traci wartość użytkową (niższa wytrzymałość) i estetyczną. Dotyczy to szczególnie drewna konstrukcyjnego (łaty, krawędziaki, słupy, belki, krokwie itd.) oraz drewna mającego pełnić funkcję dekoracyjną. Dlatego należy czynić wszystko, by drewno świeżo ściętego drzewa, a także wytworzone z niego elementy, zawsze były odpowiednio chronione przed owadami, mogącymi wyrządzić w nim duże szkody, z całkowitym zniszczeniem włącznie.

MINI-ENCYKLOPEDIA OWADÓW DREWNA

Na świecie istnieje wiele gatunków owadów drewna. Masowe rozmnażanie się jednego z tych gatunków nazywa się degradacją. Zjawisko to zachodzi w przypadku zaistnienia sprzyjających warunków rozwojowych, zwłaszcza na placach składowych drewna okrągłego, a także na placach, składach materiałów tartych. Wszystkie owady drewna – poza żyjącymi w łyku pod korą żywych drzew kornikami – drążą w drewnie chodniki. Chodnik taki w przypadku larwy owada charakteryzuje się zmiennym przekrojem poprzecznym, a w miarę wzrostu larwy jego przekrój powiększa się. Pod koniec żerowania larwa wygryza charakterystyczne zakończenie chodnika, tzw. kolebke\ę poczwarkową. Tymczasem przekrój chodnika dorosłego owada cechuje się niezmiennym przekrojem poprzecznym wzdłuż całego chodnika i zależy od kształtu i wielkości owada. Chodniki owadzie drążą samice, by złożyć w nich jaja. Dla oceny porażonego przez owady drewna ważna jest głębokość, na jaką sięgają wydrążone chodniki, wpływa to bowiem na jego wartość użytkową.

Zgodnie z normami technicznymi wyróżniamy następujące rodzaje chodników:
1. chodniki powierzchowne, sięgające do głębokości 2 mm,
2. chodniki płytkie, sięgające na głębokość od 2 mm do 50 mm,
3. chodniki głębokie, sięgające na głębokość powyżej 50 mm,

Fot. 2

Głębokość chodnika zależy zarówno od gatunku owada, jak i stanu drewna, czyli stopnia przeschnięcia, zdrowotności, gatunku drewna oraz budowy (twardzielowej, beztwardzielowej). Drążąc chodniki w celu zdobycia pożywienia, schronienia się oraz dalszego rozwoju gatunku, owady niszczą drewno w sposób mechaniczny. Rozkład chemiczny następuje dopiero w przewodzie pokarmowym owada w wyniku działania na drewno odpowiednich enzymów wydzielanych przez organizm owada.

Do najgroźniejszych owadów, niszczących drewno okrągłe i obrobione w gotowych wyrobach należą: spuszczel pospolity (Hylotrupus Bajalus L), kołatek domowy (Anobium Punktatum Deg), wykarczak (Criocoephalus Ruscikus L) oraz rytel pospolity (Hylecoetus Dermestoides).

SPUSZCZEL POSPOLITY (1) drąży chodniki o przekroju owalnym. Na przestrzeni otwartej roi się w okresie od czerwca do sierpnia, a w budynkach i na poddaszach w różnych porach roku, niekiedy nawet kopuluje nie opuszczając drewna. Samica znosi od 150 do 200 jaj. Na zewnątrz nie ma śladów żerowania spuszczela, ponieważ jego larwy żerują w drewnie, nie wyrzucając mączki drzewnej. Rozwój spuszczela trwa od 3 do 4 lat, a może się przedłużyć nawet do 11 lat. Zależy to od warunków środowiska, w jakim owad przebywa – optymalne warunki dla jego rozwoju to temperatura 28 st.C i około 100% wilgotności powietrza. Spuszczel atakuje nawet stare drewno występujące w budynkach liczących 100-150 lat.

Fot. 3

KOŁATEK DOMOWY (2) drąży chodniki o przekroju okrągłym, średnicy 0,7-2,2 mm. Występuje głównie w drewnie sosnowym, roi się od kwietnia do sierpnia na przestrzeni otwartej. W szczelinach drewna lub w starych chodnikach samica znosi ok. 200 jaj. Rozwój kołatka trwa od 2 do 3 lat lub dłużej. Podczas żerowania kołatek wyrzuca mączkę drzewną na zewnątrz, po czym poznaje się miejsce jego żerowania. Duże szkody wyrządza szczególnie w gotowych wyrobach (meblach). Atakuje również stare drewno, spotykane w obiektach zabytkowych. Optymalne warunki rozwoju to temperatura 20 st.C i 70% wilgotności powietrza. Warto nadmienić, że kołatek jest odporny na temperatury ujemne.

WYKARCZAK (3) drąży chodniki o przekroju owalnym o wymiarach 5×9 mm. Dorosły osobnik ma długość 10-27 mm, kolor rdzawy, jest lekko owłosiony. Jego larwa jest biała. Wykarczak wylatuje w maju bądź w czerwcu i na wolnej przestrzeni przebywa do sierpnia. Najczęściej lata o zmroku, nie pobierając wówczas pokarmu. Larwy początkowo żerują pod korą, gdzie samica składa jaja, a następnie drążą chodniki w drewnie, do głębokości nawet 5o mm. Rozwój wykarczaka trwa 2 lata. Najczęściej atakuje drewno drzewa świeżo ściętego w lesie lub na składach surowca w tartakach.

Fot. 4

RYTEL POSPOLITY (4) należy do rodziny drwinkowatych. Atakuje drewno świeżo ściętego drzewa iglastego i liściastego, bądź niedostatecznie przeschnięte okrągłe drewno na składach drzewnych, dlatego po przewiezieniu wraz z drewnem na składowisko może się rozprzestrzenić na pozostałe drewno, nietknięte przez owada. Rytel roi się od kwietnia do czerwca i w tym czasie samica znosi jaja. Larwy owada drążą w głąb drewna lub w kierunku stycznym do obwodu chodniki o długości 20 cm, wyrzucając trzcinki na zewnątrz chodnika. Larwy owada żywią się hodowaną przez nie w chodnikach odpowiednią grzybnią, dlatego przeschnięte drewno okrągłe i materiały tarte nie są nim zagrożone. Ponieważ drewno opanowane przez ten gatunek owada daje po przetarciu niskiej jakości tarcicę, należy go zwalczać równie intensywnie jak pozostałe owady drewna. Szczegółowe dane o poszczególnych owadach drewna mają na celu umożliwienie rozpoznania gatunku owada w praktyce, by zastosowanie środków mechanicznych i chemicznych w ich zwalczaniu było pewniejsze.

OCHRONA DREWNA PRZED OWADAMI NA SKŁADACH DREWNA

Aby zminimalizować szkody powodowane przez owady drewna na składach drewna w lesie i tartakach, należy stosować przede wszystkim środki mechaniczne. Do środków mechanicznych zaliczamy przede wszystkim korowanie surowca okrągłego opanowanego przez korniki lub inne owady, które początkowo żerują pod korą (wykarczak) a następnie w drewnie. Obecnie zabiegi takie wykonuje się rzadko, dlatego też na składach drewna okrągłego, a nawet składach tarcicy, coraz częściej spotyka się drewno opanowane przez te szkodniki. Ponadto surowiec opanowany przez owady powinien być przecierany w okresie zimy, aby nie doszło do zaatakowania wewnętrznych części drewna przez żerujące w strefie kory larwy. Wyjątkiem jest drewno magazynowane w wodzie lub zraszane wodą na składzie, ponieważ mokra konserwacja zabezpiecza drewno, chroniąc je przed rozwojem owadów drewna. Do środków mechanicznych zalicza się również wszystkie zabiegi stosowane w celu utrzymania na składach tarcicy higieny. Dlatego składowiska przeznaczone pod sztaple tarcicy czy krawędziaki, bale, powinny być przygotowane starannie, czyste, bez trawy, trocin i kory, a sztaple powinny być pobudowane na legarach betonowych o wysokości 0,5-0,75 m od poziomu składowiska. W przeciwnym wypadku staną się źródłem zagrożenia grzybami i owadami drewna. O t nie przestrzeganiu tych wymogów często dowiedzieć się można dopiero przy zakupie opanowanych przez owady czy grzyby drewna materiałów tartych. Wśród naszych pospolitych gatunków drzew nie ma całkowicie odpornych na owady, w związku z czym drewno już opanowane przez owady należy eliminować ze składów lub poddawać dezynfekcji, aby nie dopuścić do dalszego ich rozwoju.

Fot. 5

CHEMICZNA OCHRONA DREWNA PRZED OWADAMI

Chemiczna ochrona drewna przed szkodnikami polega na zaimpregnowaniu drewna odpowiednimi środkami chemicznymi, działającymi zabójczo na organizmy tych owadów. Obecnie na polskim rynku dostępnych jest wiele preparatów, które można stosować do tych zabiegów, np. impregnat do drewna konstrukcyjnego Tytan czy Fobos M-3. Fobos M-3 zabezpiecza drewno nie tylko przed grzybami i owadami, ale także przed ogniem, jest nietoksyczny, nie barwi materiałów impregnowanych, a w przypadku barwienia może być stosowany łącznie z bejcami. Wymienione środki chemiczne posiadają szerokie zastosowanie w impregnacji drewna, dlatego ich wyboru należy dokonać w zależności od ich przeznaczenia (elementy zewnętrzne czy wewnętrzne), a po wybraniu preparatu stosować go zgodnie instrukcją opracowaną przez producenta lub instytut naukowy. Z badań doświadczalnych dotyczących konserwacji drewna metodą powierzchniową wynika, że najlepszym środkiem chemicznym dla zaimpregnowania drewna podejrzanego o opanowanie przez owady są nieszkodliwe dla zdrowia ludzi i zwierząt rozpuszczalne w wodzie środki solne. Zabiegów impregnacyjnych drewna, uprzednio doprowadzonego do wilgotności technicznej (np. na więźbę dachową), powinno się dokonywać przed montażem każdej konstrukcji, więźby, budynku, ponieważ wówczas wiadomo, że po obróbce wszystkie elementy konstrukcyjne zostaną równomiernie i dokładnie zaimpregnowane. Obowiązek impregnacji i konserwacji drewna na cele budowlane, więźbę dachową wyznacza rozporządzenie MSW i A z dnia 30.09.1997 r. ( Dz.U. nr 132 z dn. 28.10.1997 r.) dot. warunków technicznych, jakie powinny spełniać budynki i ich usytuowanie.

ZWALCZANIE OWADÓW W DREWNIE

Zabiegi związane ze zwalczaniem owadów drewna są bardzo trudne, ponieważ drewno wykazuje różną odporność na czynniki chemiczne i mechaniczne, a drewno wielkowymiarowe uniemożliwia zastosowanie odpowiednich metod dezynsekcji. Z dotychczasowych doświadczeń i badań naukowych dotyczących zwalczania owadów w drewnie wynika, że niemal wszystkie owady, a z pewnością te najgroźniejsze, są mało odporne na podwyższenie temperatury. Ponieważ optymalne warunki ich rozwoju wymagają temperatur w zakresie 20–28 st. C, to każda wyższa temperatura staje się nich zabójcza. Dlatego najczęściej stosowaną metodą zwalczania owadów jest nagrzewanie drewna do temperatury 50–60 st. C. Zabójcze są również niższe temperatury, ale wymagają one dłuższego działania w czasie. Należy przy tym pamiętać, że jako izolator termiczny drewno nagrzewa się powoli, warstwa po warstwie, co wydłuża czas takiego zabiegu. Drewno można ogrzewać metodą objętościową oraz metodą punktową.

Fot. 6

Metoda objętościowa nagrzewania jest stosowana dla materiałów tartych (deski, bale, krawędziaki) w suszarniach do drewna (5), w których materiały tarte ułożone są w sztaplach (6). Proces nagrzewania w komorach suszarnianych o sztucznym obiegu powietrza może przebiegać w dwóch sytuacjach, tzn. gdy materiały tarte poddaje się procesowi suszenia oraz w przypadku, gdy materiały nagrzewa się wyłącznie w celu zniszczenia owadów drewna. W pierwszym przypadku proces nagrzewania stanowi pierwszy etap suszenia drewna i należy go przeprowadzić zgodnie z wykresem suszenia, najczęściej automatycznie przy użyciu urządzenia komputerowego. Tymczasem w drugim przypadku, gdy drewno już posiada techniczną wilgotność i chodzi jedynie o zniszczenie owadów w drewnie, nagrzewanie przeprowadza się w komorze w wysokiej wilgotności względnej powietrza (100%) i przy zamkniętych kominkach wlotowych i wylotowych powietrza. Przy takich parametrach nie następuje proces suszenia, lecz występuje wyłącznie proces nagrzewania drewna. Zazwyczaj czas takiego nagrzewania powinien wynosić 1-1,5 godziny latem i 1,5- 2 godzin zimą na każdy centymetr grubości nagrzewanego drewna, licząc od momentu, gdy temperatura w komorze osiągnie poziom 50-60 st. C. W trakcie takiego nagrzewania drewno nie wysycha, przez co nie występuje niebezpieczeństwo pękania lub paczenia się drewna. Drewno po takim zabiegu całkowicie pozbawione jest jaj, larw i osobników dorosłych owadów drewna. W praktyce autor w ramach badań technicznych zetknął się z przypadkiem, w którym w konstrukcję domku typu kanadyjskiego wbudowano drewno zarobaczone przez owada spuszczela. W takim przypadku możliwa jest jedynie wymiana drewna na nowe pozbawione owadów. Dlatego na budowę domu czy więźby dachowej należy kupować jedynie drewno pozbawione wszelkich owadów, ponieważ możliwości zwalczania owadów po wbudowaniu drewna są niemal żadne. Drewno można ogrzewać także innymi metodami, stosując prądy wielkiej częstotliwości. Są to jednak skomplikowane, nie stosowane powszechnie, procesy.

Metoda punktowa nagrzewania drewna – stosowana jest w przypadku drewna wmontowanego w konstrukcję nośną budynku, wyrobu (mebla), wówczas gdy drewno jest opanowane przez owady tylko w określonych miejscach i nie zachodzi potrzeba nagrzewania całego wyrobu. Do przeprowadzenia zabiegów można wykorzystać różne urządzenia przenośne, grzejne, nagrzewające gorącym powietrzem lub promieniowanie (promienie gamma). Promienie gamma są skutecznym środkiem niszczenia owadów, ponieważ posiadają dobrą przenikliwość przez drewno. Dawka 1,0–3,0 kGy (wg. Krajewskiego) całkowicie niszczy owady, nie niszcząc jednocześnie na przykład powłok lakierniczych powierzchni drewna. Tymczasem promienie podczerwieni nie nadają się do dezynsekcji drewna, zwłaszcza drewna w obiektach zabytkowych. Poza fizycznymi metodami niszczenia owadów drewna wykorzystuje się także metody zwalczania owadów polegające na gazowaniu drewna w komorach gazowych np. dwusiarczkiem węgla ( CS2 ) lub gazem „Rotanex” itp.

Fot. 7

W przypadku punktowego niszczenia, m.in. przez spuszczela czy kołatka domowego, do otworów ich chodników można wstrzykiwać specjalne środki chemiczne, np. Fongitol w sprayu (7) i zatykać otwory parafiną. Opakowanie ciśnieniowe wyposażone jest w rurkę z kapturkiem zakończoną igłą, umożliwiającą dokładne wstrzykiwanie pod ciśnieniem roztworu chemicznego. Zabiegi te są na ogół dość skuteczne, jednak kłopotliwe i wymagające dużej cierpliwości i ostrożności.

Na zakończenie należy dodać, że mimo występujących trudności, procesy zwalczania owadów drewna należy przeprowadzać intensywnie, w przeciwnym razie opanowane drewno przez owady zostanie poważnie zniszczone. Ponadto należy pamiętać o tym, że po dezynsekcji przeprowadzonej metodami mechaniczno- fizycznymi drewno należy zaimpregnować środkami chemicznymi grzybo- i owadobójczymi, aby nie dopuścić do ponownego zakażenia drewna. W artykule opisane zostały najważniejsze zagadnienia i etapy związane z ochroną drewna i zwalczania jego szkodników – od drewna okrągłego do wyrobów wykonanych z drewna. Zwalczanie owadów drewna musi być prowadzone kompleksowo i intensywnie, poczynając od lasu, poprzez tartaki i składy drzewne po budowy. Wówczas można osiągnąć założony cel, jakim zawsze jest stosowanie czystego drewna, pozbawionego zakażeń i poprzez dokładną impregnację chemiczną uodpornionego na owady czy grzyby już podczas użytkowania drewna w wbudowanej konstrukcji.