Łupek dachowy – prawdy i mity

Nie bez powodu dzikie krycie nazywane jest kryciem królewskim. Aczkolwiek nazwa tłumaczona z języka niemieckiego (wilde Deckung) wskazuje na coś innego i nie pozostawia złudzeń odnośnie do wyglądu dachu. 

Królewskie krycie

Określenie królewskie wywodzi się z na pozór bardzo wysokiej ceny za wykonanie tego naprawdę królewskiego krycia. W krajach, w których dekarstwo łupkowe ma wielowiekowe tradycje, dekarze wykonujący dachy tą techniką zaliczani są do elity dekarskiej. Kunszt ich pracy, cierpliwość, która w przypadku dzikiego krycia jest wielokrotnie poddawana próbie, jest doceniany i powszechnie uznawany za wyznacznik najwyższych umiejętności. Dzikie krycie to technika wymagająca nie tylko znajomości sztuki dekarstwa łupkowego na najwyższym poziomie, ale też pewnego zmysłu artystycznego, ogromnej wyobraźni i umiejętności zachowania na całym dachu pewnego powtarzalnego rytmu w pozornie chaotycznym kryciu.

fot. 2

Dach wykonany tą techniką z pozoru wydaje się obserwatorom zbieraniną przypadkowych kamieni byle jak przybitych na dachu (zdjęcie 1). To jednak bardzo błędna i powierzchowna ocena. W tym pozornym chaosie niemal każdy kamień wybrany i dobrany został nie tylko z dbałością o walory estetyczne, ale przede wszystkim z zachowaniem bardzo rygorystycznych zasad obowiązujących w tej niezwykle trudnej technice krycia dachów łupkiem.

Kosz − jeden detal, wiele problemów

W praktyce podczas wstępnej selekcji i obróbki bardzo starannie dobiera się kamienie pod względem wielkości, grubości, kształtu i formatu i już na tym etapie określa ich przydatność i przeznaczenie. Pierwsza obróbka najczęściej odbywa się na ziemi, chociaż nie jest to regułą i wielu dekarzy woli obrabiać kamień bezpośrednio na dachu. Każdy kamień po wyjęciu z palet poddaje się najpierw ocenie i  ustala jego przeznaczenie. W pozornie chaotycznie wykonanym dachu występuje bowiem kilka rodzajów kamieni: stopowe, szczytowe, koszowe, narożne i połaciowe. Oczywiście najwięcej potrzebnych jest kamieni połaciowych, które najłatwiej pozyskać.

fot.3

Na obrzeża dachu, zwłaszcza te przechodzące, wybiera się kamienie dosyć grube i mocne, ponieważ mocowane będą kilkoma gwoździami, a otworowanie będzie występować na dosyć małym obszarze kamienia (zdjęcie 2). Do wykonania miękkich koszy wykorzystuje się kamienie o dosyć regularnej budowie, niewielkiej szerokości, ale znacznej długości (zdjęcie 3). Kosz to jak wiadomo fragment dachu, który można powiedzieć pracuje bez przerwy – nie tylko odprowadza wodę z sąsiadujących połaci, ale też narażony jest na duży nacisk zsuwającego się śniegu. W przypadku dachów łupkowych śnieg obsuwa się jednocześnie z niemal całej połaci dachu i niejednokrotnie jest to ciężar liczony w tysiącach kilogramów. Z tego powodu kamienie koszowe muszą być dobrane szczególnie starannie, z uwzględnieniem ich wytrzymałości. Selekcja kamieni przeznaczonych na kosz odbywa się co najmniej dwukrotnie – pierwszy raz w trakcie obróbki (nadanie kształtu tak zwanej lotki) i drugi raz podczas montażu na dachu. Na dekarzu spoczywa konieczność podjęcia decyzji, czy dany kamień jest na tyle mocny, by mógł być wykorzystany w koszu, czy jego kształt jest odpowiedni i krawędzie w sposób prawidłowy stykają się ze sobą. Często dekarz wykonuje własną próbę wytrzymałościową, na przykład stara się złamać kamień przed zamontowaniem w koszu. Należy pamiętać, że zapotrzebowanie na jeden metr bieżący kosza oznacza około 40 kamieni, co pozwala wyobrazić sobie, jaką iście benedyktyńską cierpliwością i determinacją musi wykazać się osoba wykonująca ten, tylko jeden z wielu, trudnych fragmentów dachu!

fot. 4

Łupek mozelski

Łupek mozelski to tradycyjny materiał, z którego wykonywane są dachy w technice dzikiego krycia. Kamień ten pozyskiwany jest w miejscowości Mayen w niemieckiej kopalni należącej do światowego lidera w produkcji łupka firmy Rathscheck. Jest to kamień o niezwykle wysokich parametrach technicznych – nasiąkliwość, mrozoodporność i wytrzymałość na ściskanie łupka mozelskiego przewyższa wymagania normy. Stopień twardości łupka mozelskiego pozwala na wykonanie niezwykłych kształtów poszczególnych kamieni. Do tego dochodzi ogromna wytrzymałość mechaniczna, nadzwyczajna trwałość i cecha wyróżniająca ten łupek, jaką są naturalne, bardzo widoczne przepiękne żyły i nierówności. To te właściwości sprawiły, że łupek mozelski stał się tradycyjnym materiałem, z którego wyłącznie wykonuje się dzikie i staroniemieckie krycie. Moselschiefer, bo pod taką marką jest sprzedawany ten niepowtarzalny i nie do podrobienia łupek, stał się swego rodzaju wzorcem jakości i synonimem najwyższych walorów estetycznych (zdjęcie 4). Poza nadzwyczajną jakością dach wykonany z łupka mozelskiego budzi zachwyt, dzięki niepowtarzalnemu, bardzo dyskretnemu rysunkowi widocznemu na każdym kamieniu. Inne kamienie dość powszechnie występujące na południu Europy, z których próbuje się wykonywać dzikie krycie, zawsze będą wyglądały jak tania nieudana imitacja łupka mozelskiego.

fot. 5

Doświadczenie pokazuje, że inwestorzy podejmują decyzję o wykonaniu dachu w tej technice dosyć późno, zazwyczaj wtedy gdy projekt już jest zatwierdzony i na zmiany w dokumentacji jest za późno. Tymczasem decyzja taka powinna zostać poprzedzona bardzo dokładną analizą dokumentacji. Łupek jest materiałem, który sprosta najbardziej złożonym i skomplikowanym formom dachu – jest to materiał niezwykle uniwersalny i można z niego wykonywać detale, które są nie do wykonania w żadnej z innych technologii przy zachowaniu takiego poziomu estetyki.

Można pomarzyć…

W krajach, w których dachy łupkowe projektowane są powszechnie , architekci znają tę technikę doskonale. Projekt budynku jest tak wykonywany, aby na dachu nie powstawały miejsca utrudniające montaż łupka. W pracowniach architektonicznych, które często używają w projektach łupka na pokrycie dachu, dokumentacja jest przygotowywana z dbałością o wiele detali. Na etapie projektu, gdy już znany jest format i rodzaj kamienia, dach, można powiedzieć, zostaje dopasowany do kamienia – długości połaci są wielokrotnością wymiaru kamieni, kominy są usytuowane w takich miejscach, że wykonanie estetycznej i szczelnej obróbki nie stanowi żadnego problemu. Droga inwestora do uzyskania wymarzonego domu jest tam nieco odmienna niż w naszej rzeczywistości. Inwestor w porozumieniu z architektem określa materiały, z jakich ma być wykonany dom, i dopiero wtedy powstaje dokumentacja uwzględniająca specyfikę i możliwości praktycznego zastosowania wybranych materiałów.

Nie zdarza się, by komin stał w bezpośrednim sąsiedztwie kosza, a jeżeli projektowane są miękkie kosze, to odległości na przykład między lukarnami dobrane są w taki sposób, aby miejsca na wykonanie koszy było wystarczająco dużo, co nie tylko ułatwia prace dekarskie, ale znacznie poprawia estetykę i funkcjonowanie kosza. A ponadto nie powstają wówczas problemy z zalegającym śniegiem w koszu na przykład z powodu cienia rzucanego przez komin na kosz.

fot. 6

Na rynku niemieckim funkcjonują pracownie architektoniczne specjalizujące się w dachach wykonanych techniką dzikiego krycia. Cały projekt domu dostosowany jest przez nie do tej techniki, a architektura budynku podporządkowana ostatecznemu kształtowi dachu. Powstają łukowe narożniki budynku, dachy nie posiadają prostych naroży, lecz przechodzą łukiem – jednym słowem cały budynek jest tak zaprojektowany, by jak najlepiej wyeksponować dach wykonany w dzikim kryciu (zdjęcia 5 i 6). Dzięki wieloletniej współpracy architektów i przedstawicieli firmy Rathscheck powstają prawdziwe dzieła sztuki, które dzięki trwałości łupka mozelskiego na stulecia wpiszą się w krajobraz.

Tekst: Krzysztof Kępniak, biuro@lupkidachowe.pl